ਸੰਨ 629 'ਚ ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਡਾਕੂਆਂ ਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿ ਯੁੱਧ ਛਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੌਸਮ ਵੀ ਸਰਦੀ ਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ 29 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਲੰਬੇ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਦ ਕਾਠੀ ਦੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਇਕ ਸਾਹਸੀ ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ 'ਚ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ।ਚੀਨ ਦੇ ਚਾਂਗ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਇਹ ਸ਼ਖਸ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੁਰਿਆ ਜਦੋਂ ਚੀਨੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਛੱਡਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਯਾਤਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ।
ਉਸਦੇ ਇਸ ਕਦਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਸਦਾ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਕੇ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਬੋਧ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਨਾਲੰਦਾ 4000 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਲੰਦਾ ਪਹੁੰਚਣਾ ਕੋਈ ਆਸਾਨ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰਸਤੇ 'ਚ ਪਹਾੜ, ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ, ਜੰਗਲ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਓਕੜਾ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ।ਚੀਨੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਉਸਦੀ ਭਾਰਤ ਜਾਣ ਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸੇ ਸਾਲ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੋਕਾ ਵੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਵੇਨ ਸਾਂਗ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਭੁੱਖਮਰੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਣ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਪਰ ਵੇਨ ਸਾਂਗ ਨੇ ਜੋ ਕਮਿਟਮੈਂਟ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ।ਕਰੀਬ ਡੇਢ ਸੌ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਦਲ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਸ਼ਹਿਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਘੋੜਾ ਖਰੀਦਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਘੋੜਾ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਸੌਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲਿਆ। ਸਥਾਨਕ ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।
ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੁੱਪਚਾਪ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖਿਸਕ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਅਗਲਾ ਸਫ਼ਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਫੜੇ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਉਹ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਲੁਕ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਮਨ ਹੂਈ ਤੇ ਸ਼ੀ ਕਾਂਗ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਨਾਓ ਬਾਇਓਗ੍ਰਾਫੀ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਦਿ ਗ੍ਰੇਟ ਮੱਠ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ |
ਇਹ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰੀਖਣ ਟਾਵਰ 'ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਗਾਰਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੈਣਗੇ। ਇਸ ਸਮਾਂ ਐਸਾ ਵੀ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੇਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਛੁਪਾ ਲਿਆ ਤੇ ਰਾਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤੀਰ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪਲ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤੀਰ ਉਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਚੀਕਿਆ, 'ਮੈਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਭਿਕਸ਼ੂ ਹਾਂ।' ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਮਾਰੋ। ਵਾਚ ਟਾਵਰ 'ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਗਾਰਡਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੋਧੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਹੁਏਨ ਸਾਂਗ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਸਨ, ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਖੁਆਇਆ ਅਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਰਸਤਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਫੜੇ ਨਾ ਜਾਣ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਮਹਾਨ ਮਾਰੂਥਲ ਪਾਮੀਰ ਦੱਰੇ, ਸਮਰਕੰਦ ਅਤੇ ਬਾਮਿਯਾਨ ਰਾਹੀਂ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਨੇੜੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਵਿਚ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ 80 ਹੋਰ ਯਾਤਰੀ ਸਨ। ਲਗਭਗ 100 ਮੀਲ ਚੱਲ ਕੇ ਉਹ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਿੱਥੇ ਨਦੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਕੰਢਿਆਂ 'ਤੇ ਅਸ਼ੋਕਾ ਦੇ ਉੱਚੇ-ਉੱਚੇ ਰੁੱਖ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਰਖਤਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤੋਂ ਡਾਕੂਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਟੋਲਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਵਹਾਅ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗਾ। ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਡਰ ਗਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਨੇ ਨਦੀ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਮੁੰਦਰੀ ਡਾਕੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜੇ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਜੋ ਹੀਰੇ ਅਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਮਾਨ ਹੂਈ ਅਤੇ ਸ਼ੀ ਯਾਂਗ ਕਾਂਗ ਇਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।
ਉਹ ਲੁਟੇਰੇ ਦੇਵੀ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਪਤਝੜ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਬਲੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਵੇਨਸੰਗ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, ਪੂਜਾ ਨੇੜੇ ਹੈ. ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦੇਈਏ?
ਬਲੀਦਾਨ ਲਈ ਮੰਡਪ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਰ ਵਿਚ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹੁਈ ਲਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ੀ ਯੈੰਗ ਕਾਂਗ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।
ਸਾਰੇ ਯਾਤਰੀ ਰੋਣ ਅਤੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਚੀਕਣ ਲੱਗੇ। ਫਿਰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਕਾਲਾ ਝੱਖੜ ਵਗਣ ਲੱਗਾ। ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਲਗਭਗ ਪਲਟ ਗਈ। ਡਾਕੂ ਡਰ ਗਏ ਅਤੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, ਇਹ ਭਿਕਸ਼ੂ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ?
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ।
ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਭਿਕਸ਼ੂ ਚੀਨ ਤੋਂ ਧਰਮ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਤੂਫਾਨ ਆਉਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਤੁਰੰਤ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੋ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਓਗੇ। ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਡਾਕੂਆਂ ਨੇ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲੇਟ ਗਿਆ, ਪਰ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈਆਂ।
ਛੇ ਸਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਨੇ ਉਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਛੂਹਿਆ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਇਕ ਵਾਰ ਤੁਰਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਰਵਸਤੀ ਪਹੁੰਚੇ, ਫਿਰ ਸਾਰਨਾਥ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪਾਟਲੀਪੁਤਰ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਬੁੱਧ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਕਪਿਲਵਸਤੂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਬੋਧ ਗਯਾ ਪਹੁੰਚੇ। ਬੋਧ ਗਯਾ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਦਸ ਦਿਨ ਬਾਅਦ, ਚਾਰ ਬੋਧੀ ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ। ਵਿਲੀਅਮ ਡੈਲਰੀਮਪਲ ਲਿਖਦਾ ਹੈ।
ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬੋਧੀ ਗੁਰੂ ਸ਼ਿਲਭਦਰ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਆਏ ਸਨ, ਜੋ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਲਗਭਗ 200 ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਝੰਡੇ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਧੂਪ ਸਟਿਕ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਨਾਲੰਦਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਆਈ.
ਸਥਾਨਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਹ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਨਾਲੰਦਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਗੋਡਿਆਂ ਅਤੇ ਕੂਹਣੀਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ੀਲਭੱਦਰ ਵੱਲ ਆਦਰ ਭਰਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਚੁੰਮੇ ਅਤੇ ਉਸ ਅੱਗੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ।
ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਕੈਂਪਸ ਛੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੌਕ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਠ ਵਿਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਈ ਅਤੇ ਕਾਂਗ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।
ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਛੱਪੜ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੀਲੇ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚੰਦਨ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲਾ ਇਲਾਕਾ ਸੰਘਣੇ ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਚਾਰ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਉੱਚੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੱਠ ਸਨ, ਪਰ ਇਸਦੀ ਇਮਾਰਤ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੀ।
ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਾਰੇ ਲੈਕਚਰ ਹਾਲਾਂ, ਸਤੂਪਾਂ, ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ 300 ਕਮਰਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਭਿਕਸ਼ੂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਮਹਾਯਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕਾਯ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਵੇਦ, ਤਰਕ, ਵਿਆਕਰਣ, ਦਰਸ਼ਨ, ਦਵਾਈ, ਗਣਿਤ, ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਉਥੇ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਿਊਨ ਸਾਂਗ ਨੇ ਲਿਖਿਆ।
ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਖੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸੀ। ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਨਿਯਮ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਉਹ ਬਹਿਸਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬਰਾਬਰ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ 100 ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਬਰਬਾਦ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਬੜੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ।
ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਤਾਂ ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਅਤੇ ਖੋਜੀ ਰਾਜਾ ਸੀ। ਗੁਪਤਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇਖੀ ਗਈ। ਭਾਵੇਂ ਹਰਸ਼ ਖ਼ੁਦ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਮਹਾਨ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਵੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸ ਨੂੰ 100 ਪਿੰਡ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ। ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੇ 200 ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਬੈਲ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚੌਲ, ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਮੱਖਣ ਵਰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ। ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਲਿਖਦਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਮਹਿਮਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ, ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ 20 ਸੁਪਾਰੀ ਦੇ ਪੱਤੇ, ਸੁਪਾਰੀ, ਅਖਰੋਟ ਅਤੇ ਸੁਗੰਧਿਤ ਧੂਪ ਸਟਿਕਸ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਅੱਧਾ ਕਿਲੋ ਚੌਲ ਅਤੇ ਬੇਅੰਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਮੱਖਣ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਨੇਪਾਲ, ਤਿੱਬਤ, ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ, ਸੁਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕੋਰੀਆ ਦੇ ਭਿਕਸ਼ੂ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।
ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਇਸ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸੀ। ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰੀਆ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸੀ। ਵਾਂਗ ਜਿਆਂਗ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਫਰੌਮ ਨਾਲੰਦਾ ਟੂ ਚਾਂਗਚੁਆਨ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ।
ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੌਂ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਉੱਚੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਸਨ। ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਰਤਨ ਗੜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਭਾਗ ਦਾ ਨਾਂ ਰਤਨ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਦਾ ਨਾਂ ਰਤਨ ਰੰਜਕ ਸੀ। ਉਥੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਖਰੜਾ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਨਾਲੰਦਾ ਵਿੱਚ ਰਿਵਾਜ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਸ਼ ਕਰਨਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਤੈਹ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।
ਹਰ ਸਵੇਰ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਆਪਣੇ 10 ਫੁੱਟ ਬਾਈ 10 ਫੁੱਟ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਢੋਲ ਦੀ ਆਵਾਜ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਉੱਠਦੇ ਸਨ। ਕਮਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਘਰ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਲੈਕਚਰ ਸੁਣਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਦੇਂਦਾ ਵੀ ਸੀ।
ਹਰ ਸ਼ਾਮ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਕਾਪੀਆਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਚੀਨ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਕੋਲ ਦੁਰਲੱਭ ਭਾਰਤੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਚੀਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
643 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 10 ਸਾਲ ਬਿਤਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਮੱਠਾਂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚੀਨ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ। ਦੋਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ, ਹਰਸ਼ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਚੀਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ। ਹਰਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹੀਂ ਚੀਨ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਬੋਧੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਭੇਜੀਆਂ। ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਨੇ ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾਸਤਿਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕੀਤੀ। ਰਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਨੂੰ ਚੀਨ ਛੱਡੇ ਹੁਣ ਤੱਕ 16 ਸਾਲ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਡੈਲਰੀਮਪਲ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ.
ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਕੋਲ 657 ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੂਟੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਵੀ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ 72 ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਲੱਦਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 100 ਦਰਬਾਨ ਅਤੇ ਗਾਰਡ ਸਨ। ਉਹ ਆਪ ਹਾਥੀ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਲੰਘਣ ਵਾਲਾ ਸੀ।
ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ ਸਮੇਂ, ਅਟਕ ਨੇੜੇ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਦਾ ਹਾਦਸਾ ਹੋਇਆ। ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਆਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਅਨਮੋਲ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਲਿਖਦਾ ਹੈ।
ਹਿਊਏਨ ਸਾਂਗ ਖੁਦ ਹਾਥੀ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਖਰੜਿਆਂ ਨਾਲ ਲੱਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਤੂਫਾਨ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਗਈਆਂ। ਮਲਾਹ ਤਾਂ ਬਚ ਗਏ, ਪਰ 50 ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਬੀਜਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਕੁਝ ਡੱਬੇ ਵਹਿ ਗਏ। ਚੀਨ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੇ ਸਮਰਾਟ ਤਾਈ ਜੂਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੀਨ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੀ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਰਾਟ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ, ਅਸੀਂ।
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਹੋ। ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।
ਅੱਠ ਫਰਵਰੀ ਛੇ ਸੌ ਪੰਤਾਲੀ ਵਿਚ ਹਉਨ ਸਾਂਗ ਵਾਪਸ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਰਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਭਾਰਤ ਯਾਤਰਾ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਵਿਚ ਟ੍ਰਾੰਸਲੇਟ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਅੱਜ ਵੀ ਅਗਰ ਉਸ ਦੌਰ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਂਗ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਇਤਿਹਾਸ ਹੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਟੀਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਂਦਾ ਹੈ।